Η εργασία του Γιώργου Αναστασούλη, έφεδρου Υπολοχαγού (ΠΖ) – Πεζοναυτών – μεταπτυχιακού φοιτητή στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο στο Τμήμα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, ασχολείται με τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις της περιόδου 1864-1897 της τότε Ελλάδος. Εκτός από ανεκτίμητο κείμενο για την ιστορία των Ενόπλων Δυνάμεων, η εργασία αποτελεί μία ματιά του παρελθόντος στο… παρόν και το μέλλον. Διαπιστώνει κανείς, ότι τα προβλήματα των εξοπλιστικών προγραμμάτων της Ελλάδος του 21ου αιώνα είναι άξια “παράδοση” προβλημάτων αμύνης από την αρχή της υπάρξεως του ελληνικού κράτους. Ό,τι συναντούμε σήμερα στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, στις επιλογές οπλικών συστημάτων, την οργάνωση των ενόπλων δυνάμεων και τις στρατηγικές επιλογές, το συναντούμε και τότε. Οι μεγάλες επιτυχίες της Ελλάδος στους Βαλκανικούς Πολέμους και την Μικρασιατική Εκστρατεία ήλθαν μετά από καταστροφές και την ευτυχή συγκυρία να υπάρξουν οι κατάλληλοι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες στις κατάλληλες θέσεις. Ωστόσο, αυτό δεν ήταν το σύνηθες και η παράδοση. Σήμερα βιώνουμε μία στρατηγική παρακμή ως κράτος, η οποία καλύπτεται υπό το πέπλο αγορών όπλων, τα οποία όμως δεν συνοδεύονται από τολμηρή στρατηγική και δράση, αλλά από θολή και εν τέλει άχρηστη διπλωματία, καθιστώντας τα όπλα αυτά ουσιαστικά ανενεργά. Η άμυνα της Ελλάδος θα πρέπει να σχεδιαστεί εξ αρχής με βάση τις ρεαλιστικές μεν γεωπολιτικές συνθήκες, αλλά και τις απαραίτητες δε επιλογές για την επιβίωση του Ελληνικού Έθνους και κράτους, όσο σκληρές και όσο δυσάρεστες είναι αυτές τόσο στο εσωτερικό όσο και στους ξένους συμμάχους. Το κύριο και ουσιαστικότερο συμπέρασμα είναι ότι ποτέ δεν υπήρξε διαχρονική αμυντική σχεδίαση και στρατηγικό όραμα, αλλά πρόχειρες και κατ’ ανάγκη επιλογές και αποφάσεις, που ανταποκρίνονταν μόνον στο τώρα και όχι στο μακροπρόθεσμο μέλλον της ελληνικής άμυνας.
Δ. Πατσουλές
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Μεγάλη Ιδέα και Διεθνές πλαίσιο. 2
Ο στρατός του βασιλείου της Ελλάδος. 4
Το ναυτικό του βασιλείου της Ελλάδος. 4
Γεώργιος Α΄ και νέα κατάσταση στην Ελλάδα. 5
Μεταρρυθμίσεις στην βασιλευομένη ελληνική δημοκρατία. 6
Μεταρρυθμίσεις στο Πολεμικό Ναυτικό. 6
Μεταρρυθμίσεις στον Στρατό Ξηράς. 7
Πρώτη σημαντική στρατιωτική μεταρρύθμιση. 8
Αποτίμησις καταστάσεως και στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων. 10
Μέγα γαρ το της θαλάττης Κράτος. 14
Αποτίμησις καταστάσεως και στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων. 15
Στο παρόν πόνημα, θα εξετασθεί η περίοδος, αρχομένης από το 1864, με την ανάληψη της ηγεσίας του νεοελληνικού κράτους από τον Γεώργιο Α΄ και λήγουσας το 1897 αρχής του ελληνοτουρκικού πολέμου· η εξέταση, θα γίνει σε δύο υποπεριόδους με έτος διαχωρισμού το 1881.
Στην περίοδο αυτή, θα εξετασθούν οι μεταβατικές αλλαγές που έγιναν στα πεδία: πολιτικής, κοινωνίας και οικονομίας, καθώς και οι σύντονες ενέργειες που έγιναν προς εκμοντερνισμό της λειτουργίας του νεοελληνικού κράτους. Βάσει του ιστορικού πλαισίου της περιόδου, θα αναλυθούν οι μεταρρυθμίσεις που διενεργήθηκαν στις ένοπλες δυνάμεις κατά τις δύο υποπεριόδους.
Α. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1864-1881
Μεγάλη Ιδέα και Διεθνές πλαίσιο
Από συστάσεως του ελληνικού κράτους, λαός και ηγεσία διεπνέοντο από την ιδέα της αναδημιουργίας κράτους, που θα περιελάμβανε όλους τους ελληνικούς πληθυσμούς. Αυτή η Μεγάλη Ελλάδα, ακαθόριστη αρχικά[1], μορφοποιήθηκε επί οθωνικής βασιλείας, ως Μεγάλη Ιδέα ~ αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας[2]. Το νεοελληνικό κρατίδιο όμως, αποτελούσε μια μικρή ψηφίδα στο μωσαϊκό της Εγγύς Ανατολής και ενώ η Μεγάλη Ιδέα του ταίριαζε με το ρωσικό σχέδιο καταλύσεως και διαμοιρασμού των οθωμανικών εδαφών (που θα επέτρεπε ρωσική έξοδο στο Αιγαίο και Μεσόγειο), έβρισκε αντίθετη την Αγγλία και άλλες μεγάλες Δυνάμεις που ήθελαν να το αποτρέψουν· αυτό ήταν το επονομαζόμενο Ανατολικόν Ζήτημα[3].
Η ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856), οδήγησε στην προσωρινή διευθέτηση του Ανατολικού Ζητήματος, με την οθωμανική αυτοκρατορία να καθίσταται μέλος στο ευρωπαϊκό σύστημα ισορροπίας δυνάμεων, με εγγυημένη την εδαφική της ακεραιότητα[4].
Η ελληνική εξωτερική πολιτική, στερούμενη υποστηρίξεως από μεγάλη Δύναμη[5], ανάγκασε την ελληνική ηγεσία να στραφεί προς την ανάπτυξη της οικονομίας[6]. Παράλληλα ο διαρκής ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, συνέχισε την ιμπεριαλιστική-αποικιοκρατική εξάπλωση σε Αφρική και Ανατολή, αλλά και σε ανατολική Ευρώπη και Βαλκάνια. Η εξάπλωση αυτή, συνοδευόμενη από ταχεία εκβιομηχάνιση, οδηγούσε τις Δυνάμεις σε γενική αύξηση του ΑΕΠ (όπως φαίνεται στο κάτωθι πίνακα)[7] και συνεπώς της στρατιωτικής ισχύος και ανταγωνισμού.
[1] Θ. Βερέμης και Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια, Καστανιώτης, Αθήνα 2006, σσ. 72-73· Ελλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Αρχέτυπο, Αθήνα 1988, σ. 15
[2] Α. Κλάψης, «Στο κλουβί της Ελλάδος της στενής μας κλεισμένοι». Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης 1821-1923, Πεδίο, Αθήνα 2019, σσ. 98-99· Νικηφόρος Διαμαντούρος, «Περίοδος βασιλείας του Όθωνος, 1833-1862», σσ. 105-132, στο ΙΕΕΙΓ, σ.123
[3] Θ. Βερέμης, «Οι Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ)», σσ. 171-199, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 169· Κλάψης Α., ό.π., σ. 112
[4] Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ο Κριμαϊκός Πόλεμος και ο Ελληνισμός», σσ. 143-168, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 143· Κλάψης Α., ό.π., σ. 113
[5] Κλάψης Α., ό.π., σ. 110
[6] Βερέμης Θ., ό.π., σσ. 171-172
[7] Rondo Cameron, A Concise Economic History of the World, Oxford University Press, New York 1999, σ. 221
Ο στρατός του βασιλείου της Ελλάδος
Στην οθωνική Ελλάδα, ο στρατός είχε αποστολή, την διατήρηση της εσωτερικής τάξεως και πάταξη της ενδημικής ληστείας[1]. Το 1863, ο στρατός ξηράς ήταν δυνάμεως 7.204 ανδρών, αποτελούμενος από δέκα τάγματα πεζικού γραμμής, από πέντε λόχους, συν έναν λόχο Ευζώνων 110 ανδρών και δέκα τάγματα εφεδρείας με τέσσερεις λόχους το καθένα. Μετά από τριετή στρατιωτική θητεία, οι απολυόμενοι ετίθεντο στην εφεδρεία, όπου υπηρετούσαν χωρίς παρουσία επί τριετία, καλούμενοι περιοδικά για ασκήσεις[2]. Παράλληλα, υπήρχε μοίρα πυροβολικού με παλαιότερα κανόνια και «Ιππαρχία» ιππικού δυνάμεως τριακοσίων λογχοφόρων[3].
Στο θέμα της εκπαιδεύσεως αξιωματικών, η αρχική προσπάθεια από τον Καποδίστρια δεν είχε ανταπόκριση από την αριστοκρατία. Το θέμα αντιμετωπίσθηκε με επιλογή ορφανών και επιδότηση πτωχότερων γονέων για αντιμετώπιση των διδάκτρων[4]. Στα χρόνια του Όθωνος, η Σχολή Ευελπίδων μετεφέρθη στον Πειραιά και η εισαγωγή γινόταν με γραπτές εξετάσεις. Όμως, το έλλειμμα παρέμενε, καθώς οι μαθητές ήταν περίπου 80, από 140 θέσεις[5].
Το ναυτικό του βασιλείου της Ελλάδος
Η βασιλεία του Όθωνος, χρησιμοποίησε επίσης το ναυτικό για ασφάλεια και καταπολέμηση της πειρατείας. Την περίοδο 1833-1835, ο στόλος αριθμούσε είκοσι πλοία εν συνόλω. Το 1837, ναυπηγήθηκαν τέσσερεις κορβέτες και ατμοκίνητα τροχήλατα πλοία[6]. Για την αναπλήρωση των απωλειών του Κριμαϊκού πολέμου, αγοράσθηκαν έξη ατμοημιολίες (δικάταρτα ατμόπλοια}[7].
Γεώργιος Α΄ και νέα κατάσταση στην Ελλάδα
Η έξωσις του Όθωνος το 1862 και η ενθρόνιση του Γεωργίου Α΄ το 1864, σηματοδότησε την αλλαγή «προστάτιδος» της Ελλάδος, μεταπίπτοντας από την Ρωσική στην Βρετανική ζώνη επιρροής. Για τον λόγο αυτόν, ο νέος βασιλεύς ήλθε με «προίκα» τα Επτάνησα[8], που η Βρετανία κατείχε από το 1815[9]. Έτσι, αναμφίλεκτα η Αγγλία ασκούσε έλεγχο στο Ιόνιο πέλαγος, άνευ προβλήματος από τους ιθαγενείς[10].
Ετέρα μεγάλη αλλαγή το 1864, διενεργήθη και Πολιτειακά· το Σύνταγμα του 1844 που προέβλεπε καθεστώς Συνταγματικής Μοναρχίας, μετετράπη σε καθεστώς Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Θεωρητικά πλέον, η βουλή απεφάσιζε και ο βασιλεύς είχε την εκτελεστική εξουσία[11]. Ως προτεραιότητα ετέθη, η οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδος και οι εδαφικές επεκτάσεις, θα επετυγχάνοντο ειρηνικά «με τη μεσολάβηση των μεγάλων Δυνάμεων στην Τουρκία» [12].
Με το νέο αυτό Σύνταγμα, εγκαινιάσθηκε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση στην ελληνική πολιτική σκηνή. Από την μία πλευρά υπήρχαν τέσσερα κόμματα «συνασπισμοί προσωποπαγῶν ὁμάδων»[13], με ηγέτες τους Βούλγαρη, Κουμουνδούρο, Ζαΐμη και Δεληγιώργη και από την άλλη, ο βασιλιάς με την αυλή του. Τα κόμματα κοκορομαχούσαν συνεχώς για την εξουσία και χρησιμοποιώντας το ρουσφετολογικό «πελατειακό σύστημα», σύστηναν βραχύβιες κυβερνήσεις,»[14]· ο βασιλιάς επενέβαινε, για να σώσει την κατάσταση, προωθώντας στην πρωθυπουργία τις επιλογές του.
Εκτός των ανωτέρω θεσμικών δυνάμεων, το πολιτικό σύστημα επηρεαζόταν και από άλλους δύο παράγοντες. Αφ΄ενός υπήρχαν διάφορες ανεπίσημες ομάδες που πίεζαν για απελευθερωτικό πόλεμο με την Τουρκία και αφ΄ ετέρου, υπήρχε μία ανυπότακτη «κλεφτουριά» που λυμαίνετο την ύπαιθρο. Μέχρι το 1870, οι συνθήκες στην επαρχία ήταν πτωχές με πολλές ακαλλιέργητες εκτάσεις και πολλούς ακτήμονες. Σε αυτό το αραιοκατοικημένο έδαφος, δρούσαν συμμορίες ληστανταρτών, οι οποίες χρησιμοποιούντο από πολιτικούς ως σωματοφύλακες και στις εκλογές ως «πειθώ». Αυτοί οι άνθρωποι, αναλόγως περιστάσεως δρούσαν είτε ως ληστές, είτε ως εθνικοί αγωνιστές[15].
Στον οικονομικό τομέα, η Ελλάδα ως χώρα γεωργοκτηνοτροφική, είχε πέντε βασικές πόλεις~λιμένες εμπορίου βάμβακα, καπνού και κυρίως σταφίδας. Οι πόλεις αυτές και κυρίως η Αθήνα, λόγω της συγκεντρώσεως διαμετακομιστικού εμπορίου και δημοσίων υπηρεσιών, αυξήθηκαν υδροκεφαλικά τον 19ο αιώνα. Οι Έλληνες κεφαλαιοκράτες της εποχής, αντί να επενδύσουν σε αναπτυξιακά έργα, χρησιμοποιούσαν τα οικονομικά πλεονάσματα για επέκταση εμπορο-μεσολαβητικού χαρακτήρα επιχειρήσεων και επίδειξη πλούτου[16].
Μεταρρυθμίσεις στην βασιλευομένη ελληνική δημοκρατία
Στην εν λόγω περίοδο, δύο ήταν τα χρονικά σημεία καμπής που επηρέασαν μαζί με άλλους παράγοντες τις μεταρρυθμίσεις στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις. Το πρώτο ήταν η Κρητική επανάσταση του 1866-1869 και το δεύτερο ήταν η κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, με τον ρωστοτουρκικό πόλεμο 1877-1878. Κατά την περίοδο του δεύτερου ημίσεως του 19ου αιώνος, ο στρατός επιτέλεσε σχετικά λυσιτελώς την αποστολή της εσωτερικής ασφάλειας και καταπολέμηση της ληστείας, όμως απεδείχθη ανεπαρκής ως «ὄργανον ἐθνικῆς πολιτικῆς»[17].
Μεταρρυθμίσεις στο Πολεμικό Ναυτικό
Η ελληνική πολιτεία συνεισέφερε στον Κρητικό αγώνα μέσω του ναυτικού ανεφοδιάζοντας την επανάσταση με άνδρες και οπλισμό, χρησιμοποιώντας ατμόπλοια της ατμοπλοϊκής εταιρείας και το «Ἀρκάδιον» το 1867[18]. Δυστυχώς, από την σύγκρουση και ιδιαίτερα από τον αποκλεισμό του ατμοπλοίου ανεφοδιασμού «Ἑλλάς» στην Σύρο, από τον Τούρκο-Άγγλο μισθοφόρο ναύαρχο Χόμπαρτ, η ελληνική πολιτεία κατάλαβε την υπεροπλία του τουρκικού πολεμικού ναυτικού[19]. Αυτό, την οδήγησε στην παραγγελία μιας θωρακοβάριδος (ατμοκίνητη θωρακισμένη κανονιοφόρος) από την Αγγλία το 1867 και ενός θωρακοδρόμωνος (ατμομυοδρόμων-κορβέτα) από την Τεργέστη. Εκτός αυτών, ένα ατμόπλοιο μετεσκευάσθη σε οπλιταγωγό, ενώ αποκτήθηκαν και έξη ατμάκατοι οπλισμένες με επακόντιες τορπίλλες, ώστε μετέπειτα του 1870 ο στόλος επιτέλους ισχυροποιήθηκε[20].
Μεταρρυθμίσεις στον Στρατό Ξηράς
Κατ΄αρχήν, μέχρι το 1877 ο στρατός υπέστη αλλεπάλληλες τροποποιήσεις στην σύνθεσή του[21]. Μέχρι το 1855, χρησιμοποιούσε πανσπερμία οπλισμού, με τυφέκια διαφόρων υποδειγμάτων και οι επίλεκτοι χρησιμοποιούσαν βολίδες Μινιέ[22]. Επίσης, «όλες οι επιστρατεύσεις μέχρι και το 1897, γίνονταν πρόχειρα και χωρίς καμμία συστηματική σχεδίαση και προπαρασκευή»[23].
Το 1864, καταργήθηκαν τα δέκα εφεδρικά τάγματα, ενώ δημιουργήθηκε ένα ημιτάγμα ευζώνων τεσσάρων λόχων, όπου απορροφήθηκαν οι στρατιωτικοί που βρέθηκαν άνεργοι. Αυτή η δύναμις, επίσης καταργήθηκε το 1866 και οι στρατιωτικοί ετέθησαν σε αργία[24]. Το 1864, συστήθηκαν τρείς στρατιωτικές περιφέρειες, με αρχηγεία σε Αμφιλοχία, Λαμία και Κέρκυρα και ο στρατός οργανώθηκε σε δέκα τάγματα πεζικού[25]. Το ίδιο έτος, η κυβέρνηση δημιούργησε στρατόπεδο εκπαιδεύσεως στην Λαμία, το οποίο κατήργησε μετά εξαμήνου. Έκτοτε, η εκπαίδευση, μηνιαίας διαρκείας, γινόταν σε προσωρινά στρατόπεδα που στήνονταν αναλόγως διαθεσιμότητος ταγμάτων[26].
Το 1866, υιοθετήθηκε και νέος οργανισμός στη Σχολή Ευελπίδων, όπου εισακτέοι γίνονταν μόνον οι απόφοιτοι γυμνασίου με ικανοποιητικό βαθμό. Επίσης, κατά την πενταετή φοίτηση και η βαθμολογία των ευελπίδων έπρεπε να είναι ικανοποιητική. Για λόγους οικονομίας, η διδασκαλία μπορούσε να γίνει από αξιωματικούς εν υπηρεσία αλλού[27].
Η Κρητική επανάσταση του 1866, αιφνιδίασε και την ελληνική πολιτεία. Με επαμφοτερίζουσα πολιτική στάση και με τον θρόνο αντίθετο σε μεγαλοϊδεατισμούς, η κυβέρνηση συμμετείχε υποκινώντας την αποστολή εθελοντικών σωμάτων, στην σύγκρουση επί δυόμιση έτη[28]. Χαρακτηριστικό της τότε καταστάσεως του στρατού, το κάτωθι ρηθέν:[29]
Οι μεταρρυθμίσεις συνεχίσθηκαν στον στρατό ξηράς, με διάφορες οργανωτικές μετονομασίες το 1865. Το 1867 συστήθηκε Εθνοφυλακή και τέσσερα τάγματα ευζώνων, με αποστολή την φύλαξη της μεθορίου και υποβοήθηση της χωροφυλακής. Το 1868, συστήθηκαν και άλλοι τέσσερεις ανεξάρτητοι λόχοι ευζώνων από εθελοντές. Αργότερα, αυτοί ενσωματώθηκαν στα υπάρχοντα τάγματα ευζώνων[30], ενώ η Ιππαρχία Λογχοφόρων μετονομάσθηκε σε Ιππαρχία ακροβολιστών (εξοπλισμένη με τυφέκια), και συστήθηκε το «Άγημα» μονάδα ανεξάρτητη υπαγόμενη στον βασιλέα[31].
Πρώτη σημαντική στρατιωτική μεταρρύθμιση
Η μεγάλη αλλαγή, συντελέσθηκε το 1868 στον οπλισμό, με την απόκτηση οπισθογεμών όπλων. Στο πεζικό, αποφασίσθηκε η αντικατάσταση των λειόκαννων εμπροσθογεμών μουσκέτων, κατόπιν αποκτήσεως του οπισθογεμούς γαλλικού Chassepot. Προς λύσιν του προβλήματος, υιοθετήθηκε το τυφέκιο υποδείγματος 1872 11χιλ. του Ευστάθιου Μυλωνά και από το 1876 άρχισε να εξοπλίζεται ο στρατός με 8.000 χιλιάδες τέτοια όπλα Βελγικής κατασκευής[32].
Οι τεχνολογικές εξελίξεις δύο έτη αργότερα όμως, θα οδηγούσαν σε εκ νέου παραγγελία τυφεκίων (Μυλωνά και Basile Gras στα 11Χ59χιλ). Τα παλαιότερα όπλα, χρησιμοποιούσαν φυσίγγια που εμπεριείχαν καψούλι, πυρίτιδα και βολίδα. τυλιγμένα σε λινό ύφασμα αρχικά και κατόπιν σε χάρτινο φυσίγγιο. Ο Βασίλειος Γκρά, χρησιμοποίησε μεταλλικό φυσίγγιο, βελτιώνοντας τον ρυθμό βολής στο οπισθογεμές τυφέκιό του.
Εκτός του οπλισμού του πεζικού, επίσης αγοράσθηκαν και οπισθογεμή πυροβόλα Krupp για το πυροβολικό[33] και άρχισε ο επανεξοπλισμός των πλοίων με αντίστοιχα.
Το 1871 ενεφανίσθη στην πολιτική σκηνή και πέμπτο κόμμα με αρχηγό τον Χαρίλαο Τρικούπη και έγινε προσπάθεια καλυτερεύσεως της οικονομίας, παραχωρώντας στους ακτήμονες κρατικές γαίες. Ωστόσο, στα Βαλκάνια Σέρβοι και Βούλγαροι κινούντο εθνικιστικά. Νέα σλαβικά ανεξάρτητα έθνη-κράτη κυοφορούντο στην Βαλκανική, που θα ετίκτοντο με πολεμικές ωδίνες, δημιουργώντας αντισλαβισμό στους Έλληνες[34].
Το ξέσπασμα του αναμενόμενου ρωσοτουρκικού πολέμου το 1877 στο πλαίσιο νέας κρίσεως του Ανατολικού Ζητήματος, βρήκε την ελληνική πολιτεία πάλι απροετοίμαστη. Υπό καθεστώτος πανικού, η κυβέρνηση Κουμουνδούρου προέβη σε επείγοντα οργανωτικά μέτρα, ιδρύοντας δύο μόνιμα πλέον στρατόπεδα σε Ανατολική και Δυτική Ελλάδα. Ο στρατός συνετέθη σε δύο μεραρχίες και προβλέφθηκε η πρόσκληση εφέδρων. Ο στρατός ξηράς, αποτελείτο από οκτώ τακτικά συντάγματα «γραμμής», τέσσερα τάγματα ευζώνων, ένα σύνταγμα ιππικού και ένα πυροβολικού, ένα τάγμα μηχανικού και δύο λόχους νοσοκόμων[35].
Η Ελλάς βρέθηκε προ διλήμματος, συμμαχία με την Τουρκία εναντίον των Σλάβων, ή προσχώρηση στην σλαβική συμμαχία για να πάρουν μέρος στην μοιρασιά των οθωμανικών περιοχών στην Βαλκανική[36]. Με την Βουλγαρία να διεκδικεί Θράκη και Μακεδονία[37], η ελληνική πολιτεία αποφάσισε ότι η εδαφική επέκταση θα γινόταν πολεμικά[38], άποψη ενισχυόμενη και από λογίους και εφημερίδες[39]. Ωστόσο, η
στρατιωτική αδυναμία και η προσκόλληση στο ρομαντικό ανταρτικό δόγμα, ώθησε την ηγεσία να συμμετάσχει στον πόλεμο δια της γνωστής τακτικής-αποστολής σωμάτων κλεφτοπολέμου και με εισβολή στο τέλος, ενώ ο πόλεμος έληγε κατόπιν επεμβάσεως των μεγάλων Δυνάμεων[40].
Η οθωμανική αυτοκρατορία, κατόρθωσε να αποφύγει τον διαμελισμό της, παίρνοντας την Αγγλία με το μέρος της παραχωρώντας την Κύπρο[41]. Η Αγγλία, παραχώρησε στην Ελλάδα την Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου[42], αποφασίζοντας ότι τα νέα σλαβικά κράτη των Βαλκανίων, θα έφρασαν καλύτερα ρωσική κάθοδο[43].
Αποτίμησις καταστάσεως και στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων
Αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη στρατιωτική μεταρρύθμιση της περιόδου μέχρι το 1881, ήταν η υιοθέτηση του σύγχρονου οπισθογεμούς οπλισμού. Ωστόσο υπήρχαν σοβαρά προβλήματα στον ελληνικό στρατό, κυρίως της λειψανδρίας, καθώς το 1876 μπορούσε να παρατάξει δύναμη 12.217 ανδρών, με προσθήκη 2.800 εφέδρων κατόπιν στρατολογίας[44]. Το πρόβλημα έγκειτο, στο ο έφεδρος μπορούσε επ΄αμοιβή να βάλει άλλον να εκτελέσει την θητεία του[45] και μάλιστα υπήρχαν εργολάβοι που επ΄αμοιβή εύρισκαν αντικαταστάτες[46]. Ο Δεληγιώργης, προσπάθησε να αναδιοργανώσει το στράτευμα, καταργώντας τον θεσμό των «αντικαταστατών» και κάνοντας κάποιες παραγγελίες οπλισμού, αλλά αυτά τα μέτρα «δεν ἦταν δυνατό νά μεταβάλουν τήν ἀξιοθρήνητη κατάσταση τοῦ στρατεύματος»[47]. Μετά την Κρητική επανάσταση, οι στρατιωτικές δαπάνες είχαν περικοπεί, ο στρατός ήταν ανεκπαίδευτος και οι μετρίου επιπέδου αξιωματικοί, ασχολούντο με την πολιτική αντί της εκπαιδεύσεως[48]. Η ελλιπής εκπαίδευση και η ανεπάρκεια οπλικών συστημάτων μαζί με την λειψανδρία, οδήγησαν στην κάτωθι διαπίστωση για τον στρατό[49]:
Έτερο μεγάλο πρόβλημα ήταν, οι πολιτικές κυβισθήσεις των κυβερνήσεων, που επηρεάζοντο από πλειάδα εξωτερικών παραγόντων και πολεμικών εξελίξεων. Διαφωτιστική η μαρτυρία της εποχής[50]:
Στο τέλος του ρωστοτουρκικού πολέμου και προ της αναποφασιστικότητος των κυβερνήσεων, ο βασιλεύς έδωσε εντολή να κινηθεί ο στρατός, ενώ συστήθηκε νέα κυβέρνηση υπο τον Κουμουνδούρο. Ενόσω η κυβέρνηση εξεπόνη σχέδια, η οργή του κόσμου οδήγησε στον λιθοβολισμό των κατοικιών των πολιτικών και ίσως αυτό να βοήθησε τελικά στην απόφαση της βουλής, να εισβάλλει ο ελληνικές στρατός στην Θεσσαλία χωρίς κήρυξη πολέμου και με διαταγές να αποφευχθεί μάχη με τον τουρκικό στρατό[51]. Η στάση της ελληνικής κυβερνήσεως, ικανοποίησε και λαϊκό αίσθημα και μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες αντάμειψαν την Ελλάδα σύμφωνα και με τα συμφέροντά τους, αποδίδοντάς της την Θεσσαλία.
Β. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1881-1897
Στο διεθνές σκηνικό, η ανάδυση της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας και Ιταλίας, δημιούργησαν νέα ανταγωνιστική ένταση. Το δόγμα ακεραιότητος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, έπαυσε να υφίσταται για τα εδάφη της Βαλκανικής. Όλα έδειχναν ότι επέκειτο διαμοιρασμός βάσει στρατιωτικής ισχύος και λιγόστεψε η ανάγκη ερείσματος από μεγάλη Δύναμη[52].
Στην ελληνική πολιτική σκηνή, μέσα από το σχηματισθέν δικομματικό σύστημα, έλαμψε το άστρο του «νεωτεριστού» Χαρίλαου Τρικούπη που είχε εμφανισθεί από το 1875, με αντίπαλο τον «παραδοσιακό» Δεληγιώργη. Ο Τρικούπης, εφήρμοσε ειρηνική πολιτική με την Τουρκία για να προχωρήσει απρόσκοπτα το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα[53]. Αυτό, σκόπευε σε θεσμικές αλλαγές του κρατικού μηχανισμού, σε προχώρηση εκβιομηχανισμού και δημοσίων έργων και βεβαίως στην ανασυγκρότηση και ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων[54].
Εδώ θα πρέπει να τονισθεί, ότι στην περίοδο του βασιλέως Όθωνος, το ελληνικό κοινοβούλιο σχημάτισε έντεκα κυβερνήσεις, ενώ στα πρώτα είκοσι έτη επί βασιλέως Γεωργίου Α΄ σχημάτισε παρά μία τεσσαράκοντα[55]. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, κυβέρνησε επτά φορές επί σχεδόν δέκα έτη και ήταν ο μόνος μέχρι τότε που είχε συγκροτημένο σχέδιο για την Ελλάδα. Το στρατιωτικό του σχέδιο, προέβλεπε την χρήση ναυτικού για διακοπή των τουρκικών θαλασσίων συγκοινωνιών και ταχεία επιστράτευση και μεταφοράς στρατού, για ταχεία προέλαση σε Ήπειρο και Μακεδονία. Κατόπιν, ο στρατός θα αμυνόταν έναντι των Οθωμανών, αναμένοντας Βουλγαρο-σερβική επέμβαση και εδαφική επέκταση κατόπιν τουρκικής ήττας[56].
Λαός~Στρατός~Εθνικισμός
Οι Τρικουπικές μεταρρυθμίσεις στον στρατό ήσαν σαρωτικές, το 1882 μείωσε την στρατιωτική θητεία από δύο σε ένα έτος, για εξοικονόμηση χρημάτων που διέθεσε στην εκπαίδευση και εξοπλισμό του στρατού. Στο τέλος του 1883, απέστειλε δώδεκα αξιωματικούς στον γαλλικό στρατό, για να παρακολουθήσουν τις ασκήσεις του και κάλεσε Γάλλους αξιωματικούς υπό τον στρατηγό Vosseur να εκπαιδεύσουν τον ελληνικό στρατό. Συνήψε δάνειο σαράντα εκατομμυρίων δραχμών, για αγορά πολεμικού υλικού, προχώρησε σε αναδιοργάνωση της σχολής Δοκίμων, Ευελπίδων και καλυτέρευσε την εκπαίδευση και των αξιωματικών του Ναυτικού. Επίσης προσπάθησε να διαλύσει τις «πατριωτικές οργανώσεις», με μέλη και από το στρατό[57].
Θεσμικά, ο Τρικούπης καθιέρωσε την υποχρεωτική θητεία και τριπλασίασε τον στρατό που έφθασε στις 30.000. Ειδική ήταν η μεταρρύθμισ στο θέμα των αξιωματικών, οι Ευέλπιδες πλήρωναν από 1.500 έως 2.000 χρυσές δραχμές ετησίως για δίδακτρα επί επταετία, και ανήκαν στην αριστοκρατία. Με τον νέο κανονισμό, εισακτέοι γίνονταν απόφοιτοι γυμνασίου και προχωρούσαν μόνον όσοι είχαν ικανοποιητικούς βαθμούς στα μαθήματα. Μαζί με την ποιοτική αναβάθμιση του σώματος των αξιωματικών, ίδρυσε και Σχολή Υπαξιωματικών διετούς φοιτήσεως, για δημιουργία μικρών ηγητόρων και απαγόρευσε να πολιτεύονται οι αξιωματικοί[58].
Εδώ πρέπει να τονισθεί, ότι το ολοκληρωμένο σχέδιο του Τρικούπη, προέβλεπε συνολική εκπαίδευση του πληθυσμού. Γι΄αυτό, το 1881 ίδρυσε στις πρωτεύουσες των νομών σχολές σκοποβολής, για εξάσκηση των πολιτών. Επίσης, το 1883 εισήγαγε ως υποχρεωτικό μάθημα στα Γυμνάσια, στρατιωτικές ασκήσεις[59].
Μέγα γαρ το της θαλάττης Κράτος
Παρ΄ότι αγγλόφιλος, ο Τρικούπης επέλεξε γαλλική αποστολή υπό τον ναύαρχο Lejeune, για την εκπαίδευση του ναυτικού[60]. Δυστυχώς, ο χρόνος μέχρι το 1897 δεν επήρκεσε για να δημιουργηθούν ικανά στελέχη, που κατέχοντας την ναυτική στρατηγική θα μπορούσαν να «διαχειριστούν το ναυτικό ως πολεμική μηχανή»[61]. Ωστόσο, ο Τρικούπης έκανε την μεγάλη αλλαγή της εποχής, στο ναυτικό.
Ο ελληνικός πολεμικός στόλος, λόγω και προτιμήσεως του βασιλέως, βασιζόταν σε ελαφρές μονάδες θεωρώντας την αποτελεσματικότητα των τορπιλλών. Διέθετε τότε, ένα τορπιλλοβόλο, δύο ατμοβαρίδες, τρείς τορπιλλοθετίδες, δεκαεπτά τορπιλλοβόλα, έξι κανονιοφόρους, τέσσερις ατμομυοδρόμονες, τρείς ατμοημιολίες και ένα υποβρύχιο σουηδικής κατασκευής. Η μεγάλη διαφορά έγινε, με την παραγγελία ενός καταδρομικού και τριών βαρέων μονάδων επιφανείας-θωρηκτών τρίτης τάξεως, που μαζί με τις κανονιοφόρους μπορούσαν να υποστηρίξουν αποβατικές ενέργειες[62].
Η ναυπήγηση των τριών θωρηκτών στην Γαλλία, ισχυροποίησε την Ελλάδα. Σημαντική ήταν η βοήθεια της γαλλικής αποστολής υπό τον ναύαρχο Lejeune, της οποίας η εμπεριστατωμένη έκθεση υιοθετήθηκε, ως έξοδος από τον λαβύρινθο ενός εσμού επιτροπών, ειδικών και «οίκων» που είχαν αναμιχθεί[63]. Τα πλοία εκτοπίσματος 4.900 τόννων, διέθεταν όλες τις σύγχρονες καινοτομίες, , διπλέλικα, διπύθμενα, θωρακισμένα, με τρία πυροβόλα Canet των 27εκλ. εντός θωρακισμένων πυργίσκων και πέντε των 15εκ., καθώς και τρείς τορπιλλοσωλήνες [64].
Αποτίμησις καταστάσεως και στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων
Το 1885, πρωθυπουργεύοντος του Δηλιγιάννη, ξέσπασε νέα κρίση όταν η Βουλγαρία προσήρτησε την Ανατολική Ρωμυλία. Η Ελλάς ταπεινώθηκε πάλι, λόγω της επεμβάσεως των μεγάλων Δυνάμεων με ναυτικό αποκλεισμό των λιμένων το 1886, για να αρθεί η επιστράτευση και οι συγκρούσεις με την Τουρκία. Για μία ακόμη φορά, αποδείχθηκε στις αψιμαχίες, ότι ο ελληνικός στρατός δεν ήταν αρκετά εκπαιδευμένος έναντι του τουρκικού[65][66].
Μετά την παραίτηση Δηλιγιάννη, ανέλαβε πάλι Τρικούπης και αποτυγχάνοντας οικονομικά το 1893, χρεωκόπησε η χώρα[67]. Το πρόβλημά του ήταν, τα μεγάλα δάνεια, χωρίς αρκετές παραγωγικές επενδύσεις και η κατάρρευση της αγοράς της σταφίδας[68]. Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η υψηλή φορολογία[69].
Βεβαίως, στην χρεωκοπία συνεπικούρησαν και δύο άλλοι παράγοντες. Το κόμμα Δηλιγιάννη, με υποστήριξη της δημοσιοϋπαλληλίας, γραφειοκρατίας και στρατιωτικών[70] και οι ομογενείς «χρυσοκάνθαροι» (κεφαλαιούχοι εξωτερικού) που «επένδυσαν» στην Ελλάδα σαν σε αποικία. Αυτοί «ευεργέτησαν», μεσολαβώντας στα δάνεια έξωθεν, κερδοσκοπώντας χρηματιστηριακά και αγοράζοντας γαίες[71].
Εκτός των στρατιωτικών εξοπλισμών και δημοσίων έργων, το έργο Τρικούπη ανετράπη με την ανατροπή του από το κόμμα Δηλιγιάννη. Οι στρατιωτικοί, επανήλθαν στο ρομαντικό δόγμα και επανήλθε το πελατειακό κράτος. Παράλληλα η άνδρωση της φιλοπόλεμης «Εθνικής Εταιρείας», παρέσυρε την Ελλάδα λόγω της Κρητικής επαναστάσεως 1896 στην ήττα του 1897 λόγω του απαρασκεύαστου στρατού, με επαχθέστατο οικονομικό κόστος[72].
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η περίοδος 1864-1897, αποτελεί το χρονικό μιας προαναγγελθείσης ήττας. Η Ελλάς, ταλανιζόμενη από αλλαγές βραχύβιων κυβερνήσεων, που ενώ επιθυμούσαν την αλυτρωτική επέκταση, ωστόσο ήσαν εγκλωβισμένες στο ρομαντικό όραμα επαναστάσεων και κλεφτοπολέμου, με αποτέλεσμα η Μεγάλη Ιδέα να αποτελεί Μεγάλη Χίμαιρα. Με στρατό ανεκπαίδευτο και πρόχειρα οργανωμένο, χωρίς κατάλληλα στελέχη, δόγμα και επιμελητεία, η αποτυχία ήταν εγγυημένη.
Δύο μεγάλες μεταρρυθμίσεις πραγματοποιήθηκαν στις ένοπλες δυνάμεις. Η πρώτη στον οπλισμό κατόπιν της πικρής εμπειρίας της Κρητικής επαναστάσεως 1866-1869. Αποκτήθηκαν σύγχρονα πυροβόλα όπλα, αλλά χωρίς χρήση των νέων τακτικών, αυτό δεν επέφερε απτό αποτέλεσμα. Η δεύτερη, με την πρόσκληση γαλλικής αποστολής για εκπαίδευση και την απόκτηση βαρέων μονάδων επιφανείας-θωρηκτών επί Τρικούπη, η Ελλάδα άρχισε να γίνεται υπολογίσιμη δύναμη ναυτικά και μπορούσε επίσης να συμμετάσχει στην προβολή ισχύος.
Δυστυχώς, διάφοροι παράγοντες επηρέασαν την οικονομία που δεν μπόρεσε να υποστηρίξει το μεγαλεπήβολο ολοκληρωμένο Τρικουπικό σχέδιο σε πολλούς τομείς. Η συνεχής πολεμική δημαγωγική αντιπολίτευση του κόμματος Δηλιγιάννη μετά την πτώχευση, ανέτρεψε τον Τρικούπη και τις μεταρρυθμίσεις του. Οι στρατιωτικοί, συνέχισαν επί τα ίδια με συνέπεια την συντριβή στον πόλεμο του 1897.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βεργόπουλος, Κωνσταντίνος, «Τα δύο κόμματα», στο Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977,
Βερέμης Θ. και Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια, Καστανιώτης, Αθήνα 2006
Βερέμης Θ., «Οι Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ)», σσ. 171-199, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1988
Δαφνής Γρηγόριος, «Η πολιτική κατάσταση της χώρας κατά το 1865 και το 1866», σσ. 236-253, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Διαμαντούρου Ιωάννα, «Η Κρητική επανάσταση (1866-1869)», σσ. 253-277, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Διαμαντούρος Νικηφόρος, «Περίοδος βασιλείας του Όθωνος, 1833-1862», σσ. 105-132, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Κλάψης Αντώνης, «Στο κλουβί της Ελλάδος της στενής μας κλεισμένοι». Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης 1821-1923, Πεδίο, Αθήνα 2019
Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός ιδεολογήματος, Τυπωθήτω, Αθήνα 2010, σσ. 66, 68-69)· Μήτσου, στο ίδιο
Κυριακίδης Κ. Επαμεινώνδας, Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, τ. Β΄, εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας Ν.Γ. Ιγγλέση, εν Αθήναις 1892
Κωφός Ευάγγελος, «Από το τέλος της Κρητικής επαναστάσεως ως την προσάρτηση της Θεσσαλίας», σσ. 289-364, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Μοσχονάς Νικ., «Το Ιόνιο Κράτος», σσ. 200-227, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Νάλτσας Α. Χριστόφορος, Ανατολική Ρωμυλία : η κατάληψις αυτής υπό των Βουλγάρων και ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος 1885-1886, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1963
Παπαδόπουλος Στέφανος, «Ο Κριμαϊκός Πόλεμος και ο Ελληνισμός», σσ. 143-168, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Πασσάς Ιωάννης, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ‘Ηλίου’, τ. 7, ΕΛΛΑΣ, Εκδόσεις Ήλιος, Αθήνα 1950
Πικρός Ιωαν., «Η Ελληνοτουρκική κρίση και ο πόλεμος του 1897», σ. 88-159, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Σκοπετέα Ελλη, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Αρχέτυπο, Αθήνα 1988
Τζόκας Σπύρος, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους, Θεμέλιο, Αθήνα 1999
Τσουκαλάς Κ., «Το Ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913», σσ. 8-22, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
ΦΕΚ αρ. 1, 5-1-1876
Φίλας Βασίλειος, «Κοινωνία, Ιδεολογικά Ρεύματα, Εκπαίδευση, Λογοτεχνία, Τέχνη», σσ. 448-454, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Cameron Rondo, A Concise Economic History of the World, Oxford University Press, New York 1999
Daikin Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989
ΙΣΤΟΛΟΓΙΑ
Αδαμάντιος Κρασανάκης, Ναυτική Ιστορία Ελληνικού Έθνους, διαθέσιμο στο: https://www.openbook.gr/naytiki-istoria-ellinikoy-ethnoys/ [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Ατμόπλοια της Κρητικής επαάνστασης, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/nisides/410276_1866-ta-thrylika-atmoploia-tis-kritikis-epanastasis, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Βάρδα Χριστίνα, «Στρατολογικά στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Παράδειγμα: Δήμος Ναυπλιέων 1870-1877», σσ.369-386, στο: Τα Ιστορικά, Τμ. 3, Τχ. 6, Δεκέμβριος 1986, διαθέσιμο στο: http://gym-magoul.att.sch.gr/library/services/catalogue/istorika.htm, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, Διεύθυνση Πεζικού, «Η Ιστορία του Πεζικού», διαθέσιμο στο: https://geetha.mil.gr/wp-content/uploads/2019/10/3.-SK-900-21-H-ISTORIA-TOY-PEZIKOY.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ιστορία Ιππικού – Τεθωρακισμένων, διαθέσιμο στο: https://www.onalert.gr/files/File/pdf/Istoria_tou_Ippikou.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Οργάνωση, διαθέσιμο στο: http://army.gr/sites/default/files/main3d.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Βάλλας Δημήτρης, Η ελληνική καραμπίνα του 1872, εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, διαθέσιμο στο: https://www.eleftheria.gr/m/αφιερώματα/item/6197.html [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ιστορία ελληνικού πυροβολικού, διαθέσιμο στο: http://army.gr/el/organosi/stoiheia-organosis-genikoy-epiteleioy-stratoy/dieythynseis-oplon/dieythynsi-pyrovolikoy-5 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, Ναυτική επιθεώρηση, τχ. 595, διαθέσιμο στο: http://www.yin.mil.gr/wp-content/uploads/2016/10/595.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Εγκόλπιον Ευέλπιδος, Βάρη 2010, διαθέσιμο στο: https://sse.army.gr/books/egkolpio-eyelpidos/, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Ισχόμαχος Κωνσταντίνος, Μελέτη επί της στρατιωτικής οργανώσεως της Ελλάδος, Παρνασσός, Αθήνα 1880, σ. 37, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/8/8/metadata-01-0001099.tkl [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, Ο Ελληνικός στρατός την περίοδο 1881-1910, », διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/15550896/Ο_ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΣΤΡΑΤΟΣ_ΤΗΝ_ΠΕΡΙΟΔΟ_1881_1910 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, Ο Ελληνικός Στρατός ως ”Οργανον της εθνικής πολιτικής” κατά τον 19ο αιώνα, διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/83065783/Ο_Ελληνικός_Στρατός_ως_Οργανον_της_εθνικής_πολιτικής_κατά_τον_19ο_αιώνα [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, «Ή εις τα σύνορα ή εις τας Αθήνας. Ο ‘Εθνικός Λόγος τη δεκαετία του 1870 στην εφημερίδα του Γεωργίου Φιλάρετου», Μνήμων, τόμ. 35 Τευχ. 35, 2016, σσ. 141-167, Διαθέσιμο στο: https://www.researchgate.net/publication/332577533_E_EIS_TA_SYNORA_E_EIS_TAS_ATHENAS_O_ETHNIKOS_LOGOS_TE_DEKAETIA_TOU_1870_STEN_EPHEMERIDA_EUBOIA_TOU_GEORGIOU_PHILARETOU [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Πεταλάς Ανδρέας, Αναμνήσεις εκ του εν Θήβαις στρατοπέδου, εκ του Τυπογραφείου της Φιλοκαλίας Αθήνησι 1877, σ. 12, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/c/2/metadata-450-0000029.tkl, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Σημειώσεις σύγχρονης Ναυτικής Ιστορίας, διαθέσιμο στο: https://eclass.hna.gr/modules/document/file.php/TOM7112/ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ%20ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ%20ΝΑΥΤΙΚΗΣ%20ΙΣΤΟΡΙΑΣ.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Σεϊζάνης Μιλτιάδης, Η πολιτική της Ελλάδος και η Επανάστασις του 1878 εν Μακεδονία Ηπείρω και Θεσσαλία μετά εικονογραφιών, εκ του Τυπογραφείου της Αθηναΐδος, εν Αθήναις 1878 [ανατύπωση με ευρετήριο, Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Καραβία, Αθήνα 2002, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/f/1/9/metadata-265-0000154.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
[1]Δημήτρης Μαλέσης, Ο Ελληνικός στρατός την περίοδο 1881-1910, », διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/15550896/Ο_ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΣΤΡΑΤΟΣ_ΤΗΝ_ΠΕΡΙΟΔΟ_1881_1910 σ. 548 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
[2] ΓΕΕΘΑΠΖ, διαθέσιμο στο: https://geetha.mil.gr/wp-content/uploads/2019/10/3.-SK-900-21-H-ISTORIA-TOY-PEZIKOY.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 56-57
[3] ΓΕΣΙΙΠ, διαθέσιμο στο: https://www.onalert.gr/files/File/pdf/Istoria_tou_Ippikou.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 13
[4] ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, διαθέσιμο στο: https://sse.army.gr/books/egkolpio-eyelpidos/, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 16-17
[5] Στο ίδιο
[6] Αδαμάντιος Κρασανάκης, Ναυτική Ιστορία Ελληνικού Έθνους, διαθέσιμο στο: https://www.openbook.gr/naytiki-istoria-ellinikoy-ethnoys/ [προσπελάστηκε 2/1/2024] ,σ. 193
[7] ΣΝΔΣΝΙ, διαθέσιμο στο: https://eclass.hna.gr/modules/document/file.php/TOM7112/ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ%20ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ%20ΝΑΥΤΙΚΗΣ%20ΙΣΤΟΡΙΑΣ.pdf, σ. 18 [προσπελάστηκε 28/12/2023] («που ήταν και τα πρώτα σιδερένια, ελικοκίνητα πλοία που εντάχθηκαν στον ελληνικό στόλο»)
[8] Νικ. Μοσχονάς, «Το Ιόνιο Κράτος», σσ. 200-227, στο ΙΕΕΙΓ, σσ. 225-227
[9] Μοσχονάς Ν., ό.π., σ. 202
[10] Στο ίδιο, σ. 215 και 233
[11] Γρηγόριος Δαφνής, «Η πολιτική κατάσταση της χώρας κατά το 1865 και το 1866», σσ. 236-253, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 236-237 (όμως μπορούσε να διορίζει υπουργούς, ουσιαστικά και την κυβέρνηση)
[12] Βασίλης Κρεμμυδάς, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός ιδεολογήματος, Τυπωθήτω, Αθήνα 2010, σσ. 66, 68-69)· Μήτσου, στο ίδιο
[13] Douglas Daikin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989, σ. 154 (κατόρθωναν να σχηματίσουν μόνον βραχύβιες κυβερνήσεις)
[14] Στο ίδιο (τα κόμματα συμφωνούσαν μόνον στην Μ.Ιδέα, διαφωνώντας όμως στον τρόπο επιτεύξεως)
[15] Ευάγγελος Κωφός, «Από το τέλος της Κρητικής επαναστάσεως ως την προσάρτηση της Θεσσαλίας», σσ. 289-364, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 307 (όπως πρωτύτερα έκαναν κλεφταρματολισμό)
[16] Βασίλειος Φίλας, «Κοινωνία, Ιδεολογικά Ρεύματα, Εκπαίδευση, Λογοτεχνία, Τέχνη», σσ. 448-454, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 450-452
[17] Δημήτρης Μαλέσης, Ο Ελληνικός Στρατός ως ”Οργανον της εθνικής πολιτικής” κατά τον 19ο αιώνα, διαθέσιμο στο:
https://www.academia.edu/83065783/Ο_Ελληνικός_Στρατός_ως_Οργανον_της_εθνικής_πολιτικής_κατά_τον_19ο_αιώνα [προσπελάστηκε 28/12/2023]
[18] Ατμόπλοια της Κρητικής επαάνστασης, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/nisides/410276_1866-ta-thrylika-atmoploia-tis-kritikis-epanastasis, [προσπελάστηκε 28/12/2023] (τροχήλατο ατμόπλοιο διασπάσεως αποκλεισμού των «Νοτίων» αμερικανών, που αγοράσθηκε με χρήματα ομογενών)
[19] Διαμαντούρου Ι., ό.π., σ. 286
[20]ΓΕΣΝΕ, τχ. 595, διαθέσιμο στο: http://www.yin.mil.gr/wp-content/uploads/2016/10/595.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 24-25
[21] Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1988, σ. 10
[22] ΓΕΕΘΑΠΖ, διαθέσιμο στο: https://geetha.mil.gr/wp-content/uploads/2019/10/3.-SK-900-21-H-ISTORIA-TOY-PEZIKOY.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 56-57
[23] Ό.π., σ. 14
[24] Ό.π., σ.60
[25] ΓΕΣΟ, διαθέσιμο στο: http://army.gr/sites/default/files/main3d.pdf,[προσπελάστηκε 28/12/2023] σ. 2
[26] ΓΕΕΘΑΠΖ, ό.π., σ. 62
[27] ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, σ. 18
[28] Ιωάννα Διαμαντούρου, «Η Κρητική επανάσταση (1866-1869)», σσ. 253-277, στο ΙΕΕΙΓ, σ. 277
[29] Επαμεινώνδας Κ. Κυριακίδης, Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, τ. Β΄, εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας Ν.Γ.Ιγγλέση, εν Αθήναις 1892, σσ. 381-382
[30] ΓΕΕΘΑΠΖ, ό.π., σ. 61
[31] ΓΕΣΟ, ό.π., σ. 2
[32] Δημήτρης Βάλλας, Η ελληνική καραμπίνα του 1872, εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, διαθέσιμο στο: https://www.eleftheria.gr/m/αφιερώματα/item/6197.html [προσπελάστηκε 28/12/2023]
[33] ΓΕΣΠ, διαθέσιμο στο: http://army.gr/el/organosi/stoiheia-organosis-genikoy-epiteleioy-stratoy/dieythynseis-oplon/dieythynsi-pyrovolikoy-5 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
[34] Κρεμμυδάς Μ., ό.π., σ. 65· Ευάγγελος Κωφός, «Από το τέλος της Κρητικής επαναστάσεως ως την προσάρτηση της Θεσσαλίας», σσ. 289-290, στο ΙΕΕΙΓ, σ.289
[35]Ιωάννης Πασσάς, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ‘Ηλίου’, τ. 7, ΕΛΛΑΣ, Εκδόσεις Ήλιος, Αθήνα 1950, σ. 882 (με ελλείψεις οπλισμού και στελέχη που μειονεκτούσαν επαγγελματικά)
[36] Στο ίδιο, σ. 315
[37] Κωφός Ευ., στο ίδιο, σ. 289, 299-305· Κρεμμυδάς Β., ό.π., σσ. 74-76
[38] Κωφός Ευ., ό.π., σ. 317
[39] Κρεμμυδάς Β., ό.π., σσ. 71-74· Μαλέσης Δημήτρης, (2019).» Ή εις τα σύνορα ή εις τας Αθήνας. Ο ‘Εθνικός Λόγος’ τη δεκαετία του 1870 στην εφημερίδα του Γεωργίου Φιλάρετου», Μνήμων, τόμ. 35 Τευχ. 35, 2016, , Διαθέσιμο στο: https://www.researchgate.net/publication/332577533_E_EIS_TA_SYNORA_E_EIS_TAS_ATHENAS_O_ETHNIKOS_LOGOS_TE_DEKAETIA_TOU_1870_STEN_EPHEMERIDA_EUBOIA_TOU_GEORGIOU_PHILARETOU [προσπελάστηκε 28/12/2023], σσ. 141-167
[40] Κωφός Ευ., ό.π.,, σ. 326, 317-324· Κλάψης Α., ό.π., σσ. 169-172
[41] Βερέμης Θ. και Κολιόπουλος Γ., ό.π., σ. 283
[42] Στο ίδιο, σσ. 351-353, 356, 364-365 (1881)· Κλάψης, «Στο κλουβί της Ελλάδος», σ. 176
[43] Στο ίδιο, σ. 284
[44] ΦΕΚ αρ. 1, 5-1-1876
[45] Κωνσταντίνος Ισχόμαχος, Μελέτη επί της στρατιωτικής οργανώσεως της Ελλάδος, Παρνασσός, Αθήνα 1880, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/8/8/metadata-01-0001099.tkl [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 37
[46] Χριστίνα Βάρδα, «Στρατολογικά στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Παράδειγμα: Δήμος Ναυπλιέων 1870-1877», σσ.369-386, στο: Τα Ιστορικά, Τμ. 3, Τχ. 6, Δεκέμβριος 1986, διαθέσιμο στο: http://gym-magoul.att.sch.gr/library/services/catalogue/istorika.htm, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 382
[47] Κωφός Ευ., ό.π., σ. 326
[48] Στο ίδιο
[49] Μιλτιάδης Σεϊζάνης, Η πολιτική της Ελλάδος και η Επανάστασις του 1878 εν Μακεδονία Ηπείρω και Θεσσαλία μετά εικονογραφιών, εκ του Τυπογραφείου της Αθηναΐδος, εν Αθήναις 1878 [ανατύπωση με ευρετήριο, Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Καραβία, Αθήνα 2002, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/f/1/9/metadata-265-0000154.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1 [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 28
[50] Ανδρέας Πεταλάς, Αναμνήσεις εκ του εν Θήβαις στρατοπέδου, εκ του Τυπογραφείου της Φιλοκαλίας Αθήνησι 1877, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/c/2/metadata-450-0000029.tkl, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 12
[51] Κωφός Ευ., ό.π. σ. 331 (Το 1885 επίσης ο λαός είχε ξεσηκωθεί με τις αντισυνταγματικές ενέργειες της κυβερνήσεως μειοψηφίας Δεληγιώργη-«Στηλιτικά». Αυτό οδήγησε στην «αρχή της δεδηλωμένης» το 1887, δηλαδή κυβέρνηση στο εξής μπορούσε να σχηματίσει μόνο το κόμμα που είχε πλειοψηφία)
[52] Κ. Τσουκαλάς, «Το Ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913», σσ. 8-22, , στο ΙΕΕΙΔ , σ. 8
[53] Σπύρος Τζόκας, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους, Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σσ. 200-201
[54] Κωνσταντίνος Βεργόπουλος, «Τα δύο κόμματα», στο ΙΕΕΙΔ, σ.39
[55] Dakin D., ό.π., σ.216
[56] ΣΝΔΣΝΙ, διαθέσιμο στο: https://eclass.hna.gr/modules/document/file.php/TOM7112/ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ%20ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ%20ΝΑΥΤΙΚΗΣ%20ΙΣΤΟΡΙΑΣ.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 19
[57] Dakin D., ό.π. σ. 223
[58] Εγκόλπιον Ευέλπιδος, σ. 18-19
[59] Γενικό Επιτελείο Στρατού, σ. 5
[60] ΓΕΣΝΕ, σσ. 26-27
[61] Ό.π., σ.31
[62] Σημειώσεις Σύγχρονης Ναυτικής Ιστορίας, ό.π., σ. 19
[63] ΓΕΣΝΕ, τ. 595, διαθέσιμο στο: http://www.yin.mil.gr/wp-content/uploads/2016/10/595.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023], σ. 24-25
[64] Ό.π., σ. 33
[65] Χριστόφορος Α. Νάλτσας, Ανατολική Ρωμυλία : η κατάληψις αυτής υπό των Βουλγάρων και ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος 1885-1886, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1963, σ. 247-252
[66] Dakin D., ό.π., σ. 215
[67] Σπύρος Τζόκας, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους, Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σσ. 290-292
[68] Dakin D., ό.π., σ. 226-227
[69] Βεργόπουλος Κ., ό.π., σ. 72
[70] Ό.π., σ. 57
[71] Βεργόπουλος Κ., ό.π., σσ. 61-69 («Λαυρεωτικά»-χρηματιστηριακή φούσκα του 1875, «τσιφλικοποίηση της Θεσσαλίας»-κεφαλαιούχοι έκαναν τους αγρότες δουλοπάροικους το 1881)
[72] Ι.Πικρός, «Η Ελληνοτουρκική κρίση και ο πόλεμος του 1897», σ. 88-159, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ. 88, 125-159
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η περίοδος 1864-1897, αποτελεί το χρονικό μιας προαναγγελθείσης ήττας. Η Ελλάς, ταλανιζόμενη από αλλαγές βραχύβιων κυβερνήσεων, που ενώ επιθυμούσαν την αλυτρωτική επέκταση, ωστόσο ήσαν εγκλωβισμένες στο ρομαντικό όραμα επαναστάσεων και κλεφτοπολέμου, με αποτέλεσμα η Μεγάλη Ιδέα να αποτελεί Μεγάλη Χίμαιρα. Με στρατό ανεκπαίδευτο και πρόχειρα οργανωμένο, χωρίς κατάλληλα στελέχη, δόγμα και επιμελητεία, η αποτυχία ήταν εγγυημένη.
Δύο μεγάλες μεταρρυθμίσεις πραγματοποιήθηκαν στις ένοπλες δυνάμεις. Η πρώτη στον οπλισμό κατόπιν της πικρής εμπειρίας της Κρητικής επαναστάσεως 1866-1869. Αποκτήθηκαν σύγχρονα πυροβόλα όπλα, αλλά χωρίς χρήση των νέων τακτικών, αυτό δεν επέφερε απτό αποτέλεσμα. Η δεύτερη, με την πρόσκληση γαλλικής αποστολής για εκπαίδευση και την απόκτηση βαρέων μονάδων επιφανείας-θωρηκτών επί Τρικούπη, η Ελλάδα άρχισε να γίνεται υπολογίσιμη δύναμη ναυτικά και μπορούσε επίσης να συμμετάσχει στην προβολή ισχύος.
Δυστυχώς, διάφοροι παράγοντες επηρέασαν την οικονομία που δεν μπόρεσε να υποστηρίξει το μεγαλεπήβολο ολοκληρωμένο Τρικουπικό σχέδιο σε πολλούς τομείς. Η συνεχής πολεμική δημαγωγική αντιπολίτευση του κόμματος Δηλιγιάννη μετά την πτώχευση, ανέτρεψε τον Τρικούπη και τις μεταρρυθμίσεις του. Οι στρατιωτικοί, συνέχισαν επί τα ίδια με συνέπεια την συντριβή στον πόλεμο του 1897.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βεργόπουλος, Κωνσταντίνος, «Τα δύο κόμματα», στο Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977,
Βερέμης Θ. και Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια, Καστανιώτης, Αθήνα 2006
Βερέμης Θ., «Οι Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ)», σσ. 171-199, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1988
Δαφνής Γρηγόριος, «Η πολιτική κατάσταση της χώρας κατά το 1865 και το 1866», σσ. 236-253, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Διαμαντούρου Ιωάννα, «Η Κρητική επανάσταση (1866-1869)», σσ. 253-277, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Διαμαντούρος Νικηφόρος, «Περίοδος βασιλείας του Όθωνος, 1833-1862», σσ. 105-132, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Κλάψης Αντώνης, «Στο κλουβί της Ελλάδος της στενής μας κλεισμένοι». Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης 1821-1923, Πεδίο, Αθήνα 2019
Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός ιδεολογήματος, Τυπωθήτω, Αθήνα 2010, σσ. 66, 68-69)· Μήτσου, στο ίδιο
Κυριακίδης Κ. Επαμεινώνδας, Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, τ. Β΄, εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας Ν.Γ. Ιγγλέση, εν Αθήναις 1892
Κωφός Ευάγγελος, «Από το τέλος της Κρητικής επαναστάσεως ως την προσάρτηση της Θεσσαλίας», σσ. 289-364, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Μοσχονάς Νικ., «Το Ιόνιο Κράτος», σσ. 200-227, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Νάλτσας Α. Χριστόφορος, Ανατολική Ρωμυλία : η κατάληψις αυτής υπό των Βουλγάρων και ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος 1885-1886, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1963
Παπαδόπουλος Στέφανος, «Ο Κριμαϊκός Πόλεμος και ο Ελληνισμός», σσ. 143-168, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Πασσάς Ιωάννης, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ‘Ηλίου’, τ. 7, ΕΛΛΑΣ, Εκδόσεις Ήλιος, Αθήνα 1950
Πικρός Ιωαν., «Η Ελληνοτουρκική κρίση και ο πόλεμος του 1897», σ. 88-159, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Σκοπετέα Ελλη, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Αρχέτυπο, Αθήνα 1988
Τζόκας Σπύρος, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους, Θεμέλιο, Αθήνα 1999
Τσουκαλάς Κ., «Το Ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913», σσ. 8-22, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
ΦΕΚ αρ. 1, 5-1-1876
Φίλας Βασίλειος, «Κοινωνία, Ιδεολογικά Ρεύματα, Εκπαίδευση, Λογοτεχνία, Τέχνη», σσ. 448-454, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977
Cameron Rondo, A Concise Economic History of the World, Oxford University Press, New York 1999
Daikin Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989
ΙΣΤΟΛΟΓΙΑ
Αδαμάντιος Κρασανάκης, Ναυτική Ιστορία Ελληνικού Έθνους, διαθέσιμο στο: https://www.openbook.gr/naytiki-istoria-ellinikoy-ethnoys/ [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Ατμόπλοια της Κρητικής επαάνστασης, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/nisides/410276_1866-ta-thrylika-atmoploia-tis-kritikis-epanastasis, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Βάρδα Χριστίνα, «Στρατολογικά στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Παράδειγμα: Δήμος Ναυπλιέων 1870-1877», σσ.369-386, στο: Τα Ιστορικά, Τμ. 3, Τχ. 6, Δεκέμβριος 1986, διαθέσιμο στο: http://gym-magoul.att.sch.gr/library/services/catalogue/istorika.htm, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, Διεύθυνση Πεζικού, «Η Ιστορία του Πεζικού», διαθέσιμο στο: https://geetha.mil.gr/wp-content/uploads/2019/10/3.-SK-900-21-H-ISTORIA-TOY-PEZIKOY.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ιστορία Ιππικού – Τεθωρακισμένων, διαθέσιμο στο: https://www.onalert.gr/files/File/pdf/Istoria_tou_Ippikou.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Οργάνωση, διαθέσιμο στο: http://army.gr/sites/default/files/main3d.pdf [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Βάλλας Δημήτρης, Η ελληνική καραμπίνα του 1872, εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, διαθέσιμο στο: https://www.eleftheria.gr/m/αφιερώματα/item/6197.html [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Ιστορία ελληνικού πυροβολικού, διαθέσιμο στο: http://army.gr/el/organosi/stoiheia-organosis-genikoy-epiteleioy-stratoy/dieythynseis-oplon/dieythynsi-pyrovolikoy-5 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, Ναυτική επιθεώρηση, τχ. 595, διαθέσιμο στο: http://www.yin.mil.gr/wp-content/uploads/2016/10/595.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Εγκόλπιον Ευέλπιδος, Βάρη 2010, διαθέσιμο στο: https://sse.army.gr/books/egkolpio-eyelpidos/, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Ισχόμαχος Κωνσταντίνος, Μελέτη επί της στρατιωτικής οργανώσεως της Ελλάδος, Παρνασσός, Αθήνα 1880, σ. 37, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/8/8/metadata-01-0001099.tkl [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, Ο Ελληνικός στρατός την περίοδο 1881-1910, », διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/15550896/Ο_ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΣΤΡΑΤΟΣ_ΤΗΝ_ΠΕΡΙΟΔΟ_1881_1910 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, Ο Ελληνικός Στρατός ως ”Οργανον της εθνικής πολιτικής” κατά τον 19ο αιώνα, διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/83065783/Ο_Ελληνικός_Στρατός_ως_Οργανον_της_εθνικής_πολιτικής_κατά_τον_19ο_αιώνα [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Μαλέσης Δημήτρης, «Ή εις τα σύνορα ή εις τας Αθήνας. Ο ‘Εθνικός Λόγος τη δεκαετία του 1870 στην εφημερίδα του Γεωργίου Φιλάρετου», Μνήμων, τόμ. 35 Τευχ. 35, 2016, σσ. 141-167, Διαθέσιμο στο: https://www.researchgate.net/publication/332577533_E_EIS_TA_SYNORA_E_EIS_TAS_ATHENAS_O_ETHNIKOS_LOGOS_TE_DEKAETIA_TOU_1870_STEN_EPHEMERIDA_EUBOIA_TOU_GEORGIOU_PHILARETOU [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Πεταλάς Ανδρέας, Αναμνήσεις εκ του εν Θήβαις στρατοπέδου, εκ του Τυπογραφείου της Φιλοκαλίας Αθήνησι 1877, σ. 12, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/c/2/metadata-450-0000029.tkl, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Σημειώσεις σύγχρονης Ναυτικής Ιστορίας, διαθέσιμο στο: https://eclass.hna.gr/modules/document/file.php/TOM7112/ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ%20ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ%20ΝΑΥΤΙΚΗΣ%20ΙΣΤΟΡΙΑΣ.pdf, [προσπελάστηκε 28/12/2023]
Σεϊζάνης Μιλτιάδης, Η πολιτική της Ελλάδος και η Επανάστασις του 1878 εν Μακεδονία Ηπείρω και Θεσσαλία μετά εικονογραφιών, εκ του Τυπογραφείου της Αθηναΐδος, εν Αθήναις 1878 [ανατύπωση με ευρετήριο, Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Καραβία, Αθήνα 2002, διαθέσιμο στο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/f/1/9/metadata-265-0000154.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1 [προσπελάστηκε 28/12/2023]
